Svar

Á síðustu árum hafa norðurskautsríkin átta, Bandaríkin, Danmörk (vegna Grænlands), Finnland, Kanada, Ísland, Noregur, Svíþjóð og Rússland öll mótað sér stefnu um málefni norðurslóða. Mikilvægi svæðisins á heimsvísu hefur farið ört vaxandi á síðustu árum og því eru það ekki aðeins norðurskautsríkin sem hafa sýnt því áhuga, heldur einnig önnur ríki, alþjóðastofnanir, atvinnulífið og Evrópusambandið. Því er mikilvægt fyrir smáríki eins og Ísland að kanna vel með hvers konar samstarfi hagsmunum þess er best borgið. Aðilar sem koma að svæðinu hafa ólíkra hagsmuna að gæta og samstarfskostir því margvíslegir. Ólíklegt er að allir hagsmunir tveggja ólíkra aðila geti alltaf farið saman. Stefna Íslands í málum norðurslóða á margt sameiginlegt með stefnu ESB og það gefur góðan grunn að samstarfi, hvort sem Ísland gengur í sambandið eður ei. Þar má nefna áherslu á að vinna gegn loftslagsbreytingum af mannavöldum, styðja réttindi frumbyggja, stuðla að friðsamlegri lausn deilumála og að farið sé eftir alþjóðalögum og sáttmálum.

***

Árið 2009 gaf utanríkisráðuneytið út skýrsluna „Ísland á norðurslóðum“ þar sem fjallað er um helstu hagsmuni Íslands á svæðinu. Tveimur árum síðar, í mars 2011, samþykkti Alþingi þingsályktunartillögu um stefnu Íslands í málefnum norðurslóða. Í ályktuninni er fjallað um tólf meginatriði sem talin eru mikilvægust frá sjónarhorni Íslands:

• Að styrkja Norðurskautsráðið sem mikilvægasta samráðsvettvanginn um málefni norðurslóða.
• Að tryggja stöðu Íslands sem strandríkis innan norðurskautssvæðisins hvað varðar þróun og alþjóðlega ákvörðunartöku.
• Að efla skilning á að norðurslóðir nái bæði yfir norðurskautið og þann hluta af Norður-Atlantshafinu sem er nátengdur því.
• Að byggja á Hafréttarsáttmála Sameinuðu þjóðanna við úrlausn álitaefna þar sem hann myndar lagalegan ramma um málefni hafsins.
• Að styrkja samstarf við Færeyjar og Grænland í þeim tilgangi að efla hag og pólitískt vægi ríkjanna þriggja.
• Að styðja réttindi frumbyggja á norðurslóðum.
• Að byggja á samningum og stuðla að samstarfi við önnur ríki og hagsmunaaðila um málefni sem varða hagsmuni Íslands á norðurslóðum.
• Að vinna gegn loftslagsbreytingum af manna völdum og áhrifum þeirra.
• Að gæta öryggishagsmuna í víðu samhengi á borgaralegum forsendum og vinna gegn hervæðingu á norðurslóðum.
• Að skapa viðskiptaumhverfi sem gerir Íslendingum mögulegt að keppa um atvinnutækifæri sem skapast við aukin efnahagsumsvif á svæðinu.
• Að auka þekkingu Íslendinga á málefnum norðurslóða og jafnframt kynna landið sem vettvang fyrir fundi, ráðstefnur og umræður um norðurslóðir.
• Að auka innlent samstarf og samráð um málefni norðurslóða.

Það er margt sameiginlegt með stefnu Íslands og ESB í málefnum norðurslóða.

Á síðustu árum hefur áhugi Evrópusambandsins á norðurskautssvæðinu farið ört vaxandi. Í nóvember 2008 gaf framkvæmdastjórn þess út fyrsta vísinn að stefnu sambandsins gagnvart svæðinu sem bar nafnið „Evrópusambandið og norðurskautssvæðið“ (e. The European Union and the Arctic Region). Þá gaf leiðtogaráðið út ályktun árið 2009 sem er nokkuð ítarleg og fer ágætlega saman við stefnu íslenskra stjórnvalda að því leyti að þar er ekki minnst á bann við sela- og hvalveiðum eða langtímafiskveiðibann í tengslum við hugsanlegar breytingar á skilyrðum hafsvæða í kjölfar loftlagsbreytinga. Eingöngu er talað um bráðabirgðafiskveiðibann á nýjum hafsvæðum.

Árið 2011 samþykkti Evrópuþingið ályktun um stefnu Evrópusambandsins á svæðinu og mikilvægi þess að sambandið geri grein fyrir hagsmunum sínum og áskorunum. Sú ályktun er nokkuð yfirgripsmikil og telur sextíu og átta liði. Í formála að stefnunni er fjallað um mikilvægi þess að sambandið móti sér stefnu gagnvart norðurslóðum, meðal annars vegna aðildarumsóknar Íslands að ESB, tengsla ESB við Noreg með EES-samningnum, hagsmuna frumbyggja sem búa norðan heimskautsbaugs í ESB-ríkjunum Finnlandi og Svíþjóð, og vegna þess aukna áhuga sem aðrir utanaðkomandi aðilar hafa sýnt norðurslóðum. Helstu atriði ályktunarinnar, út frá stefnu og hagsmunum Íslands, eru eftirfarandi:

• Að ESB verði óhjákvæmilega fyrir áhrifum frá svæðinu vegna norðlægustu aðildarríkja sinna, en hafi einnig sjálft áhrif á sömu forsendum.
• Að mikil áhersla verði lögð á að stefnumótun og efnahagsþróun á svæðinu sé byggð á vísindalegum rannsóknum og taki mið af sjónarmiðum sjálfbærni og umhverfisverndar.
• Að fyllsta öryggis verði gætt við nýtingu náttúruauðlinda. Sem einn stærsti neytandi náttúruauðlinda svæðisins skuli ESB vera virkur þátttakandi í samstarfi og tækniþróun sem stuðlar að auknu öryggi í vinnslu auðlinda.
• Að ef Ísland gengur í ESB muni staða sambandsins á svæðinu styrkjast til muna.
• Að mikið verði lagt upp úr því að friður og stöðugleiki haldist á svæðinu og að öll deilumál verði leyst á friðsamlegan máta.
• Að þörf sé á víðtæku samstarfi allra siglingaþjóða -- ekki aðeins svokallaðra norðurskautsríkja -- þegar kemur að leit og björgun á norðurslóðum.
• Að flutningaleiðir verði opnar fyrir alþjóðlegar siglingar.
• Að vinna beri gegn loftslagsbreytingum af mannavöldum og þróa frekar stjórnunarhætti á svæðinu í samræmi við nýjar áskoranir, til dæmis af völdum loftslagsbreytinga.
• Að þrátt fyrir að norðurskautsríkin eigi mikilla hagsmuna að gæta megi ekki horfa fram hjá öðrum aðilum sem það á einnig við um.

Evrópusambandið hefur við undirbúning stefnuyfirlýsinga sinna ráðfært sig við öll norðurskautsríkin, að Íslandi meðtöldu. Þeir stefnuliðir sem skipta Ísland hvað mestu máli eru efling marghliða stjórnunar og sjálfbær nýting náttúruauðlinda auk náttúruverndar og áherslu á rannsóknir. Innganga Íslands í ESB gæti vafalaust styrkt stöðu sambandsins á norðurslóðum. Hvað varðar stöðu Íslands á norðurslóðum innan ESB eru skiptar skoðanir. Annars vegar er því haldið fram að staða Íslands gæti styrkst með inngöngu þar sem aðkoma þess yrði sterkari með ESB sem bakhjarl í baráttunni um hagsmunamál. Þá yrði aðgangur að rannsóknarfé einnig betri. Hins vegar vilja aðrir meina að staða Íslands á norðurslóðum myndi versna innan ESB þar sem landið myndi deila fullveldi sínu á svæðinu og gæti því ekki tryggt að mögulegur ágóði í kjölfar breyttra aðstæðna gengi óskiptur til Íslands. Hagsmunir ESB myndu þannig vega þyngra en hagsmunir Íslands. Ef Ísland kýs hins vegar að standa utan ESB verður að ætla að landið geti eftir sem áður átt náið og gott samstarf við ESB í málefnum norðurslóða.

Heimildir og mynd:

• Utanríkisráðuneytið, Ragnar Baldursson. Þýðing norðurslóðastefnu ESB fyrir Ísland
• Utanríkismálanefnd Alþingis, umsögn um þingsályktunartillögu um stefnu Íslands í málefnum norðurslóða frá NEXUS, rannsóknarvettvangi fyrir öryggis- og varnarmál
• Evrópuþingið: Ályktun um stefnu ESB í málefnum norðurslóða frá 2011
• Samþykkt leiðtogaráðsins um málefni norðurskautsins frá desember 2009
• Samskipti Evrópuþingsins, framkvæmdastjórnar og leiðtogaráðs, nóvember 2008
• Utanríkisráðuneytið: Þingsályktunartillaga um stefnu Íslands í málefnum norðurslóða, samþykkt í mars 2011
• Utanríkisráðuneytið: Skýrslan Ísland á Norðurslóðum
• Mynd sótt 5.8.2011 af heimasíðu DAMOCLES (Developing Arctic Modeling and Observing Capabilities for Long-term Environmental Studies)